Rozwój wyrzutni torpedowych jest związany z rozwojem samych torped (torpedami w tym tekście się nie będę zajmował, ponieważ to jest temat na inne opracowanie, zresztą na ten temat można łatwo znaleźć stosunkowo dużo informacji).

W 1868 roku Robert Whitehead opracował pierwowzór urządzenia, które wkrótce znane było pod nawą torpedy. Pierwsze bojowe, zakończone sukcesem użycie miało miejsce w 1878 roku, kiedy to w trakcie wojny rosyjsko-tureckiej rosyjskie parowe kutry "torpedowe" zatopiły okręt turecki.

Torpedowe kutry parowe były pomysłem Stiepana Makarowa. Przed powstaniem torpedy Whiteheada, Makarow wysyłał przeciwko wrogim okrętom niewielkie kutry z napędem parowym, które zaopatrzone były w tzw. miny wtykowe. Była to broń równie niebezpieczna dla atakowanego, jak i atakującego. Torpeda Whiteheada, sama w sobie jeszcze wielce niedoskonała, stanowiła ogromny postęp. Makarow do wypuszczania torped zastosował rurowe wyrzutnie, umocowane pod stępkami kutrów. Torpedy opuszczały wyrzutnie po uruchomieniu silnika.

Spektakularny sukces spowodował szybki rozwój torped, wyrzutni torpedowych oraz ich nosicieli. Powstała nowa klasa okrętów - torpedowce - która miała wyrzutnie torpedowe montowane na pokładzie wystrzeliwujące torpedy w kierunku dziobu okrętu.

Głównym zadaniem wyrzutni jest nadanie torpedzie pewnego ruchu postępowego w ściśle określonym kierunku umożliwiającym trafienie w cel. Torpeda ma lekko ujemną pływalność, więc gdy jest nieruchoma - idzie na dno. Gdy zostanie wystrzelona - zanim rozpocznie działanie jej własny układ napędowy - ten początkowy ruch postępowy zapobiegnie jej zatonięciu w początkowym etapie jej biegu.

Torpedy opuszczały wyrzutnie pod wpływem sprężonego powietrza, wtłaczanej pod ciśnieniem wody, lub też gazów prochowych powstałych w wyniku spalania ładunku prochowego umieszczonego w tylnej części wyrzutni.

Równolegle z tymi coraz bardziej komplikującymi się instalacjami stosowano też stosunkowo prymitywne burtowe oraz rufowe zrzutnie torped. Co prawda nie pozwalały na nadanie torpedzie prędkości początkowej większej od prędkości okrętu strzelającego - co powodowało powstawanie dużych przegłębień w początkowej fazie ruchu - jednak dzięki swej prostocie były jeszcze do niedawna używane na szybkich kutrach.

Zrzutnie burtowe służyły do prostego zrzucenia torpedy z pokładu do wody, nadając jej kierunek ruchu równoległy do okrętu. Stosowane były jeszcze w latach 70-tych XX wieku np. na angielskich kutrach typu Brave. Główną zaletą była łatwa możliwość przekształcenia kutra torpedowego w kuter artyleryjski poprzez prostą wymianę wyposażenia.

Zrzutnie rufowe z kolei zrzucały torpedę z korytkowej pochylni w kierunku rufy kutra torpedowego (ogonem naprzód), po czym kuter robił zwrot, a torpeda po uruchomieniu się jej silnika podążała dalej w kierunku, w którym pierwotnie płynął kuter. Stosowany był jeszcze m.in. na powojennych kutrach torpedowych marynarki NRD (typ Libelle).

Wyrzutnie zaczęto także instalować na większych okrętach: krążownikach, pancernikach - umieszczane były zwykle w pobliżu burt.

Doświadczenia wyniesione z wojny rosyjsko-japońskiej (1904-1905) pokazały małą efektywność torped wystrzeliwanych pojedynczo. W efekcie pojedyncze wyrzutnie zaczęto zastępować wielorurowymi, obrotowymi aparatami torpedowymi umieszczonymi na śródokręciu torpedowców i kontrtorpedowców.

Rozpoczęto rozwijać systemy celowania - od prostych mechanicznych celowników po złożone, elektromechaniczne kalkulatory (to też jest zresztą temat na oddzielne opracowanie).

Wyrzutnie zaczęto wyposażać także w urządzenia umożliwiające wprowadzanie nastaw głębokości biegu, prędkości oraz kursu torpedy.

Na koniec pierwszej częsci - kilka ciekawszych zdjęć (więcej można z łatwością znaleźć w internecie).

Jedne z pierwszych nawodnych wyrzutni torpedowych montowanych na pokładach okrętów.




Kuter torpedowy typu Brave z widocznymi zrzutniami burtowymi torped.

Kuter torpedowy typu Libelle z widoczną zrzutnią rufową.

Kilka ciekawych rozwiązań technicznych.



Pierwsza polska wyrzutnia torpedowa w hali produkcyjnej Warszawskiej Spółki Akcyjnej Budowy Parowozów.



Źródła:
http://pl.wikipedia.org/wiki/Wyrzutnia_torpedowa
http://www.kystfort.com/forum/topic1906.html
http://www.graptolite.net/Facta_Nautica/torpeda.html
Komorowski A, Kuliś J, Torpedy
Komorowski A, Broń torpedowa
Marczak J, Kutry torpedowe

Za pierwszy zbudowany okręt podwodny posiadający na pokładzie wyrzutnię torpedową uznaje się Holland VI z 1897 roku.

Wyrzutnie torpedowe okrętów podwodnych są znacznie bardziej skomplikowanymi urządzeniami niż ich nawodne odpowiedniki. Dodatkowe elementy zwiększające złożoność tego typu aparatów torpedowych związane są z koniecznością przeładowania oraz odpalenia torpedy pod wodą i są to: zewnętrzne i wewnętrzne pokrywy wyrzutni, mechanizm otwierania pokryw, instalacje do zatapiania oraz osuszania wyrzutni, system odpalania torpedy, mechanizmy zabezpieczające i pomocnicze.

Wyrzutnie stosowane na U-Bootach typu II, VII i IX miały postać rury o wewnętrznej średnicy 553 mm i długości 755 cm. Wykonane są z brązu (w późniejszym okresie wojny wobec deficytu miedzi wykonywano je także ze stali), złożone z trzech części skręconych razem ze sobą przy użyciu śrub i kołnierzy. Wyrzutnie w jednej trzeciej swej długości znajdowały się wewnątrz kadłuba ciśnieniowego. Oprócz wyrzutni przez kadłub ciśnieniowy wychodziły na zewnątrz następujące instalacje:
- wał napędowy mechanizmu otwierania zewnętrznej pokrywy wyrzutni
- przewody napełniania i osuszania wyrzutni
- przewody odpowietrzania wyrzutni
- przewody sprężonego powietrza instalacji stawiania min
- wał bolca ryglującego miny

Wyrzutnia jest wyposażona w urządzenia umożliwiające wprowadzenie do znajdującej się w niej torpedy nastaw głębokości biegu, kąta odchylenia, prędkości, a w późniejszym okresie także ustawień urządzeń FAT (od lutego 1943 roku) i LUT. Nastawy te wprowadzano ręcznie ? z wyjątkiem kąta odchylenia, który mógł być ustawiany zdalnie przez kalkulator torpedowy TRV (Torpedo Vorhaltrechner) poprzez system selsynów. Urządzenia te są wyciągane automatycznie z wyrzutni w momencie strzału poprzez pręt spustowy.

Zewnętrzne pokrywy wyrzutni były otwieranie ręcznie przy pomocy mechanizmu śrubowego napędzanego przez wałek biegnący równolegle do wyrzutni ? każda wyrzutnia wyposażona była w dwie służące do tego celu korby (jedna znajdowała się przy wewnętrznej pokrywie, druga ? w połowie długości wyrzutni).

Każda wyrzutnia jest wyposażona w bolec ryglujący torpedę, bolec ryglujący miny oraz język spustowy mechanizmu uruchamiającego silnik torpedy.
Bolce ryglujące unieruchamiają załadowaną torpedę (lub miny) w wyrzutni. Bolec ryglujący torpedę jest wyciągany z wyrzutni automatycznie w momencie strzału poprzez pręt spustowy. Bolec ryglujący miny jest podnoszony ręcznie.
Gdy pod wpływem sprężonego powietrza torpeda zaczyna wysuwać się z wyrzutni, język spustowy uruchamia silnik torpedy. Język spustowy wsuwany do wyrzutni w momencie strzału poprzez pręt spustowy.

Wyrzutnia torpedowa wyposażona jest w system blokad uniemożliwiających równoczesne wykonanie pewnych czynności zagrażających bezpieczeństwu okrętu :
- jednoczesne otwarcie wewnętrznych i zewnętrznych pokryw wyrzutniach
- otwarcie zaworu osuszającego wyrzutnię przy otwartej pokrywie zewnętrznej
- wystrzelenie torpedy przy zamkniętej pokrywie zewnętrznej
- uruchomienie mechanizmu stawiania min przy zamkniętej pokrywie zewnętrznej
- uruchomienie mechanizmu stawiania min przy opuszczonym ryglu blokującym miny
- wystrzelenie torpedy przy opuszczonym ryglu blokującym miny
- mechanizm strzelniczy torpedy musi być ponownie napięty (co powoduje m.in. wsunięcie rygla blokującego torpedę i wyciągnięcie języka spustowego) przed otwarciem wewnętrznej pokrywy wyrzutni

Zewnętrzna pokrywa wyrzutni jest konieczna, aby zapobiec wtargnięciu wody do wnętrza okrętu w trakcie przeładowywania torpedy. Pokrywa zewnętrzna jest skonstruowana w ten sposób, że otwiera się przeciw ciśnieniu wody (m. in. dzięki temu jest odporna na duże ciśnienia panujące na większych głębokościach oraz wybuchy bomb głębinowych).
Pokrywy wewnętrzne skonstruowane są z kolei w ten sposób, że otwierają się do wnętrza okrętu. Oznacza to, są w stanie wytrzymać jedynie ograniczone ciśnienie. Dlatego okręt przed głębszym zanurzeniem musi zamykać zewnętrzne pokrywy, a ich ewentualne uszkodzenie może prowadzić do zalania i zatonięcia okrętu (sytuację taką opisuje Herbert Werner w ?Żelaznych trumnach?, gdy fala uderzeniowa wywołana przez pobliski wybuch bomby wyłamała wewnętrzne pokrywy).
Dodatkowo występują jeszcze zewnętrzne klapy w kadłubie lekkim osłaniające wyloty wyrzutni. Klapy te są otwierane równocześnie z zewnętrznymi pokrywami wyrzutni.

Jednak nawet na głębokości peryskopowej podczas ataku w zanurzeniu wyrzutnie znajdują się na głębokości około 10 m, zatem w stosunku do wnętrza wyrzutni (gdzie mamy ciśnienie około 1 at) ciśnienie zewnętrzne jest dwa razy większe i skutecznie uniemożliwi otwarcie zewnętrznej pokrywy.
Dlatego właśnie wyrzutnie torpedowe przed otwarciem zewnętrznej pokrywy trzeba zalać wodą. Stosuje się dwa rozwiązania: zalać bezpośrednio wodą zaburtową lub też przepompować wodę ze specjalnego zbiornika znajdującego się na okręcie, a po napełnieniu wyrzutni wyrównać ciśnienie z ciśnieniem zewnętrznym poprzez otwarcie zaworu doprowadzającego wodę zaburtową. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z dużą prostszą instalacją, jednak w momencie zatapiania wyrzutni dochodzi do znacznego zaburzenia trymu oraz zmiany ciężaru okrętu. W drugim przypadku instalacja jest bardziej złożona, jednak w trakcie zatapiania wyrzutni ciężar okrętu się nie zmienia, a zmiana trymu jest minimalna (zależna od wzajemnego usytuowania zbiorników oraz wyrzutni torpedowych).

Budowa i działanie instalacji zatapiania i osuszania wyrzutni przedstawia rysunek pochodzący ze strony
http://uboatarchive.net/U-570Plate25.htm
Dla uproszczenia przedstawia instalację rufowej wyrzutni torpedowej (dziobowe są analogiczne, jednak cztery razy bardziej zagmatwane). Z rysunku usunąłem zbędne elementy zostawiając tylko te, które wchodzą w skład omawianej instalacji. System składa się z wyrzutni torpedowej (Rohr 5), zbiornika kompensacyjnego (Torp Zelle 1), przewodów odpowietrzających (oznaczonych szarym kolorem), przewodów odwadniających (oznaczonych kolorem czarnym) oraz szeregu zaworów kontrolujących działanie instalacji: zaworu zasilający (c2), który łączy instalację z instalacją niskiego ciśnienia okrętu (12 at), zaworu sterującego (q), zaworów odcinających (g), zaworu wyrównawczego ciśnienia (h), zaworu odwadniającego (i), zaworów odpowietrzającego (k1). Część zaworów jest zebrana w panelu sterującym (Ausgleicharmatur). Zbiornik kompensacyjny ma pojemność (2.35 m3, dwa dziobowe zbiorniki kompensacyjne mają po 5.75 m3) większą od pojemności wyrzutni torpedowej (1.81 m3) i jest wstępnie wypełniony wodą.



Procedura zatapiania wyrzutni wygląda następująco:
1)trójdrożny zawór odwadniajacy (i) jest otwarty;
2)zawory odcinające (g) są otwarte;
3)zawór sterujący (q) jest w pozycji łączącej instalację niskiego ciśnienia z zbiornikiem kompensacyjnym (Torp Zelle 1) oraz łączącym wyrzutnię z odwietrznikiem;
4)Otwieramy zawór zasilający (c2) ? powietrze z instalacji niskiego ciśnienia przepycha wodę ze zbiornika kompensacyjnego do wyrzutni torpedowej. Gdy z odwietrznika zaworu (q) zaczyna wylewać się woda zamykamy dopływ powietrza oraz odcinamy zawór trójdrożny (i).
5)Wyrównujemy ciśnienie poprzez chwilowe otwarcie zaworu (h), który łączy wyrzutnię torpedową poprzez zawór burtowy (a) z otaczającą okręt wodą.

Teraz już można otworzyć zewnętrzną pokrywę oraz wystrzelić torpedę (ale o tym za chwilę).

Po oddaniu strzału i zamknięciu zewnętrznej pokrywy wyrzutni, w jej środku zamiast torpedy mamy ponad tonę wody. Aby osuszyć wyrzutnię należy wykonać następujące czynności:
1)otwieramy trójdrożny zawór odwadniający (i);
2)otwieramy zawory odcinające (g);
3)zawór sterujący (q) jest w pozycji łączącej instalację niskiego ciśnienia z wyrzutnią torpedową a zbiornik kompensacyjny z odwietrznikiem;
4)Otwieramy zawór zasilający (c2) ? powietrze z instalacji niskiego ciśnienia wypycha wodę z wyrzutni torpedowej do zbiornika kompensacyjnego. Gdy z odwietznika zaworu (q) zacznie uchodzić sprężone powietrze, odcinamy dopływ powietrza i zamykamy zawór trójdrożny (i) (tutaj mamy do czynienia z jedną z operacji, w wyniku których w okręcie wytwarza się nadciśnienie).

Teraz zbiornik kompensacyjny można przy pomocy sprężonego powietrza opróżnić z nadmiaru wody wypychając ją za burtę.

Specjalna blokada uniemożliwia otwarcie zaworu odwadniającego (i) przy otwartej pokrywie zewnętrznej oraz otwarcie zewnętrznej pokrywy przy otwartym zaworze odwadniającym (i).

Tak na marginesie należy zwrócić uwagę na dodatkowe połączenie dziobowego torpedowego zbiornika kompensacyjnego (Torp Zelle 2) z instalacją wody użytkowej (Wash Wasser, Handwash Wasser), który umożliwia zabranie dodatkowej ilości słodkiej wody (w którymś opisie któregoś patrolu operacji Paukenschlag napotkałem opis takiej praktyki).

Tak jak w wyrzutniach nawodnych system odpalania torpedy miał za zadanie nadać jej pewną prędkość początkową oraz uruchomić jej silnik napędowy. Pierwszym, powszechnie stosowanym systemem odpalania torped był prosty system pneumatyczny, stosowany do końca I Wojny Światowej. Podobnie jak w wyrzutniach nawodnych, torpeda była wprawiana w ruch przy pomocy impulsu sprężonego powietrza. Niepożądanym efektem było pojawienie się na powierzchni wody pęcherzy sprężonego powietrza wydobywającego się z wyrzutni, które zdradzały pozycję strzelającego okrętu.

Dlatego opracowano tzw. systemy strzału dyskretnego.

Niemieckie rozwiązanie wykorzystywało ściśle dopasowaną do wyrzutni tarczę-tłok umieszczaną za rufą załadowanej torpedy.




Tłok był wykonany z metalu o masie około 35 kg, posiadał na swojej bocznej krawędzi wypusty prowadzące, natomiast wewnętrzna powierzchnia ściany wyrzutni wgłębienia które ciągnęły się przez całą wyrzutnie i kończyły około 90 cm od zewnętrznych pokrywy wyrzutni.



Sprężone powietrze było wpuszczane do wyrzutni do przestrzeni pomiędzy tłokiem a zamkniętą wewnętrzną pokrywą wyrzutni. Rozprężające powietrze wypychało tłok z prędkością około 10 m/s, który z kolei wypychał torpedę. Tłok zatrzymywał się około 1 m od wylotu wyrzutni a sprężone powietrze nie wydostawało się na zewnątrz. Po opuszczeniu wyrzutni przez torpedę odwietrzano wyrzutnię torpedową do wnętrza okrętu (była to kolejna z przyczyn zwiększania ciśnienia wewnątrz okrętu, które z kolei było powodem 'wyrzucania' dowódców przez luk pomostu w momencie otwierania pokrywy), a zewnętrzne ciśnienie wody wpychało tłok z powrotem w kierunku pokrywy wewnętrznej. Teraz zamykano zewnętrzną pokrywę wyrzutni i osuszano wyrzutnię.
Opisana powyżej dotyczyła jedynie strzału podwodnego. W przypadku strzałów przeprowadzanych na powierzchni nie można jej było użyć z oczywistego powodu ? ciśnienie wody na głębokości pojedynczych metrów było niewystarczające do cofnięcia tłoka. Dlatego na powierzchni strzelano bez użycia tłoka (w takim przypadku obawa o ewentualne spostrzeżenie bąbli powietrza była zbyteczna z uwagi na wystający ponad powierzchnię wody kiosk okrętu) ? sprężone powietrze było wpuszczane w przestrzeń pomiędzy tłokiem a torpedą wypychając torpedę i blokując jednocześnie tłok w wyrzutni.
Wybór rodzaju strzału (podwodny albo nawodny) dokonywany przy użyciu zaworu kierunkowego. Ciśnienie powietrza wyrzucającego torpedę przy strzale podwodnym i nawodnym wynosiło odpowiednio 10.5 at i 16 at.
Mechanizm strzału dyskretnego wykorzystujący ruchomy tłok był prosty, jednak wymagał bardzo dokładnego wykonania wyrzutni oraz tłoka ? układ powinien być szczelny i się nie zakleszczać. Był z tego powodu bardzo podatny na uszkodzenia od wstrząsów wywołanych przez bomby lotnicze i głębinowe. Rozkaz nr 61 wydany przez BdU [4] opisywał procedurę sprawdzania wyrzutni torpedowych po każdym poważniejszym ataku.

Urządzenie strzelnicze wyrzutni torpedowej składało się z:
- zbiornika sprężonego powietrza o ciśnieniu maksymalnym 30 at i pojemności około 0.22 m^3
- zaworu kierunkowego (p) wybierającego rodzaj strzału - nawodny / podwodny
- zaworu odpowietrzającego (k) ? zawór ten był sprzężony z zaworem kierunkowym (p) i działał jedynie w przypadku strzału podwodnego
- zaworu strzelniczego (o) ? wpuszczał on sprężone powietrze ze zbiornika do wnętrza wyrzutni, a otwierany był poprzez mniejszy, ?pilotowy? zawór uruchamiany z kolei przez pręt spustowy



W stanie gotowym do strzału pręt spustowy napinał sprężynę. W momencie strzału pręt był zwalniany poprzez elektromagnes (przy strzale zdalnym z pomostu lub kiosku) lub też przy pomocy ręcznej dźwigni. Cofający się pręt wyciągał rygiel blokujący torpedę, wsuwał język spustowy do wyrzutni, otwierał mały zawór pilotowy, który z kolei otwierał zawór strzelniczy. Sprężone powietrze wypełniało przestrzeń pomiędzy tłokiem a wewnętrzną pokrywą wyrzutni (w przypadku strzału podwodnego) lub pomiędzy tłokiem a torpedą. Torpeda była wypychana na zewnątrz a język spustowy uruchamiał silnik torpedy. W przypadku strzału podwodnego automatycznie otwierał się zawór odpowietrzający, który pozwalał na ujście sprężonego powietrza z wyrzutni do wnętrza okrętu. Tłok się cofał pod wpływem zewnętrznego ciśnienia wody, wyrzutnia wypełniała się wodą. Po zamknięciu zewnętrznej pokrywy można było osuszyć wyrzutnię. W przypadku strzału nawodnego powietrze uchodziło przez zewnętrzną pokrywę wyrzutni.

Zdarzały się wypadki, gdy znajdującej się w wyrzutni torpedzie samoczynnie uruchamiał się silnik (Rohrlaufer). Aby uniknąć uszkodzenia wyrzutni przez powstające gazy wylotowe (w przypadku torped parogazowych) i wysoką temperaturę niechłodzonego silnika należało taką torpedę jak najszybciej usunąć z wyrzutni ? przy pomocy sprężonego powietrza używanego normalnie do wystrzelenia torpedy, lub też gdy to zawiodło [1] (np. z powodu zbyt niskiego ciśnienia w zbiorniku) ? z instalacji wysokiego ciśnienia używanej do stawiania min (chociaż w raporcie z przesłuchania marynarzy z okrętu U-409 jest wzmianka, że ten sposób również zawiódł, a torpedy pozbyto się instalując w wyrzutni niewielki ładunek wybuchowy) [2].
Coraz częstsze przypadki Rohrlauferów skłoniły BdU do wydania w listopadzie 1944 roku rozkazu specjalnego nr 68 opisującego procedurę obsługi wyrzutni torped [3].

Niemieckie wyrzutnie torpedowe posiadały dodatkową instalację umożliwiającą stawianie min morskich. Do wyrzutni można było załadować 2 miny typu TMA lub TMC lub 3 miny typu TMB. Miny były wyrzucane z wyrzutni przy użyciu sprężonego powietrza pochodzącego z instalacji wysokiego ciśnienia okrętu. Powietrze było wpuszczane kolejno przez przewody (s2), (s1) i (s) wypychając odpowiednio najbardziej zewnętrzną, środkową i wewnętrzną minę. Przełączanie odbywało się przy pomocy zaworu sterującego (p1). Zawór (o1) był otwierał dopływ sprężonego powietrza. W razie konieczności, wszystkie miny mogły opuścić wyrzutnię jednocześnie w wyniku użycia sprężonego powietrza wpuszczanego za tłok (czyli podobnie jak przy wystrzeleniu torpedy).



A teraz jak to wyglądało na żywo (zdjęcia pochodzą z U-995)


1.zawór odwadniający - (i) na rysunku 1
2.blokada wału (3) otwierającego pokrywę zewnętrzną przy otwartym zaworze odwadniającym (i) uruchamiana poprzez drążki (zaznaczone cienką czerwoną kreską) łączące z dźwignią zaworu
3.wał otwierający zewnętrzną pokrywę wyrzutni
4.pręt spustowy
5.zawór kierunkowy (p) na rysunku 2
6.zawór odpowietrzający (k) na rysunku 2 (cienką czerwoną linią zaznaczone jest połączenie blokujące zawór przy strzale nawodnym)
7.elektromagnes umożliwiający zdalne (z pomostu lub z kiosku) zwolnienie pręta spustowego i odpalenie torpedy
8.mały zawór strzelniczy (pilotowy)


1.wał otwierający zewnętrzną pokrywę wyrzutni
2.mechanizm ręcznego napinania pręta spustowego
3.zawór sprężonego powietrza instalacji stawiania min ? (o1) na rysunku 3.
4.zawór sterujący instalacji stawiania min ? (p1) na rysunku 3.
5.wał podnoszący rygiel blokujący miny
6.pręt blokujący otwarcie zaworu (o1) przy opuszczonym ryglu blokującym miny
7.pręt blokujący zwolnienie pręta spustowego przy opuszczonym ryglu blokującym miny
8.pręt spustowy



1.obrotowy pierścień blokujący zamkniętą wewnętrzną pokrywę wyrzutni
2.pręt spustowy
3.wał otwierający pokrywę zewnętrzną wyrzutni
4.kątownik obracający się wraz z pierścieniem (1), uniemożliwiający obrót wału (3) gdy wewnętrzna pokrywa jest otwarta
5.wypust który jest blokowany zwolnionym po wystrzeleniu prętem spustowym ? ponowne otwarcie pokrywy wewnętrznej jest możliwe tylko po naciągnięciu pręta spustowego (i przy okazji wsunięcie rygla blokującego torpedę i wysunięcie języka spustowego z wyrzutni)
6.dźwignia ręcznego zwalniania pręta spustowego
7.dźwignia uniemożliwiająca przypadkowe/przedwczesne zwolnienie pręta spustowego
8.mechanizm śrubowy obracający pierścień blokujący (1)
9.pręt blokujący wysuwany w momencie otwierania pokrywy zewnętrznej i uniemożliwiający otwarcie pokrywy wewnętrznej. W stanie gdy był wsunięty (czyli przy zamkniętej pokrywie zewnętrznej) blokował pręt spustowy przed zwolnieniem i przypadkowym oddaniem strzału.


1.zbiornik sprężonego powietrza górnej wyrzutni
2.zbiornik sprężonego powietrza dolnej wyrzutni
3.zawór strzelniczy górnej wyrzutni
4.zawór strzelniczy dolnej wyrzutni

Należy podkreślić, że wbrew opiniom wygłaszanym na niektórych forach, nie tylko marynarka niemiecka posiadała urządzenia strzału dyskretnego, uniemożliwiającego wydostawanie się bąbli sprężonego powietrza. Dla przykładu, na okrętach podwodnych US Navy stosowane było podobne rozwiązanie ? z dokładnością do braku tłoka wypychającego torpedę. Opuszczająca wyrzutnię torpeda uruchamiała zawór odpowietrzający wyrzutnię do wnętrza okrętu zanim sprężone powietrze zdołało uciec przez otwartą przednią pokrywę. W praktyce mała część powietrza uchodziła na zewnątrz, jednak możliwość dostrzeżenia bąbli powietrza na powierzchni została znacznie zredukowana.

Niemieckie wyrzutnie torpedowe nie posiadały w przeciwieństwie do swych anglosaskich odpowiedników automatycznych systemów umożliwiających zachowanie trymu okrętu po wystrzeleniu torpedy. System taki automatycznie dobiera do zbiorników wyrównawczych dodatkową ilość wody, która ma zrównoważyć część ciężaru wystrzelonej torpedy.



Źródła:
http://www.maritime.org/fleetsub/tubes/index.htm
http://www.uboatarchive.net/
Komorowski A. ?Broń torpedowa?
[1] http://www.uboatarchive.net/U-845INT.htm (strona 6)
[2] http://www.uboatarchive.net/U-409INT.htm (strona 21)
[3] http://www.uboatarchive.net/BDUOrder68.htm
[4] http://www.uboatarchive.net/BDUOrder61.htm

Aby uzupełnić temat wyrzutni torpedowych jeszcze kilka słów o lądowych (nadbrzeżnych) instalacjach.

Najbardziej znanym przykładem takiej instalacji były wyrzutnie zainstalowane na wyspie-twierdzy Kaholm w norweskim Oslofjordzie, broniące podejścia do Oslo.
9 kwietnia 1940 roku unieruchomiły one niemiecki ciężki krążownik Blücher, który uczestniczył operacji Weserübung - zajęcia Norwegii. Była to potrójna bateria torped kalibru 45 cm. (Cajus Bekker w 'Przeklętym Morzu' pisze, że były to wyrzutnie podwodne, ale oglądając zdjęcia innych norweskich instalacji tego typu, mam poważne wątpliwości).

Generalnie norweskie fiordy jak mało co nadawały się aby instalować tam takie wynalazki.
Przed wybuchem II WŚ Norwedzy wybudowali szereg bunkrów mieszczących baterie wyrzutni torped kalibru 45 cm. Po zajęciu Norwegii Niemcy przezbrajali te baterie, aby mogły korzystać z niemieckich torped kalibru 53 cm. Dodatkowo, w ramach budowy tzw. Wału Atlantyckiego, oprócz budowy baterii artyleryjskich, również wznieśli kilka nabrzeżnych baterii torpedowych.

Inne tego rodzaju instalacje umieszczone były w:
- norweskim forcie Kvarven broniącym Bergen,
- w forcie Hambaara broniącym Trondheim Niemcy zainstalowali baterię rufowych wyrzutni 4x53 cm pochodzących z uszkodzonego niszczyciela ?Theodor Riedel?
- Hasselvik, Trondheimfjord, rufowe wyrzutnie 4x53 cm z uszkodzonego ?Paul Jacobi?
- Bokfjord niedaleko Kirkenes (wyrzutnie nie zainstalowane)

- Nordlandet, Kristiansund, bateria 4x53cm
- Ledgangsholm, Namsos, Otteröy, 4x53 cm
- Siebruniemi, Petsamo
- Angelshaug niedaleko Vemmelsvik, broniące wejścia do Nordfjordu, bateria 2 norweskich wyrzutni 45 cm
http://www.fortunecity.com/victorian/le ... lshaug.htm
- Rutledal niedaleko Vemmelsvik, Nordfjord, bateria 2 wyrzutni 45 cm pochodzących z norweskiego kutra torpedowego ?Skarv?
http://victorian.fortunecity.com/lexing ... rprutl.htm
- Otteröy-Süd, Möre, norweska bateria 2x45 cm, przezbrojona w czerwcu 1944 na niemiecką 2x53 cm
- Julholmen, Möre, norweska bateria 2x45 cm, przezbrojona w czerwcu 1944 na niemiecką 2x53 cm


Kilka instalacji można spotkać w innych miejscach Europy:
- Roscanvel, przylądek Cornouaille i Robert, broniące wejścia do Brestu
http://atlantikwall.superforum.fr/breta ... -t6174.htm
- holenderske Vlissingen broniące Skaldy Zachodniej.




Ponadto, już całkiem na marginesie, można jeszcze wspomnieć o niebojowych ? badawczych wyrzutniach tego typu:
w Szczecinie (jezioro Miedwie) ? torpedownia warsztatów torpedowych Gereitenwerke Pomeren Madüsee
w Gdyni ? torpedownia zakładów Torpedowaffenplatz Hexengrund
na Oksywiu ? torpedownia Torpedo Versuchsanstalt Oxhoft



Więcej informacji:
http://forum.axishistory.com/viewtopic. ... ay+torpedo
http://forum.axishistory.com/viewtopic. ... 270&hilit=
http://forum.axishistory.com/viewtopic. ... 0&t=130719
http://victorian.fortunecity.com/lexing ... tress.html
http://www.kystfort.com/506hasselvika.html
http://www.nuav.net/coastgr9.html
http://www.nuav.net/coastgr4.html
http://www.feldgrau.com/norwcoast.html
http://www.atlantikwall.mynetcologne.de ... gen/N.html
http://www.oterbitt.menja.info/Vrak_Nam ... illeri.pdf

Współczesne wyrzutnie torpedowe wystrzeliwują torpedy już na trochę innej zasadzie, niż te z okresu II Wojny Światowej. Systemy opierające się na wykorzystaniu sprężonego powietrza wytwarzały w momencie strzału zbyt dużo szumów, a głębokość na jakiej mogły zostać użyte była ograniczona. Dlatego zamiast sprężonego powietrza zaczęto wykorzystywać tzw. wodne systemy odpalania torped. Jego działanie przedstawia rysunek.


W rozwiązaniu tym torpedę wypycha wtłaczana do wyrzutni pod ciśnieniem woda. Do wytworzenia ciśnienia wody użyty jest tłok cylindra pośredniego, który z kolei jest poruszany przez tłok cylindra powietrznego. Modyfikacją tego systemu jest zastąpienie cylindra powietrznego obwodem hydraulicznym lub też zastąpienie cylindra pośredniego pompą. W wyrzutnie tego typu wyposażane są współczesne okręty amerykańskie, brytyjskie, francuskie.

Nieco odmienny system wystrzeliwania torped zastosowano na niemieckich okrętach podwodnych typu 206 i 209. Torpeda wychodzi z wyrzutni pod wpływem siły ciągu śrub własnego napędu, uruchamianego w momencie strzału. Taki system wprowadza ograniczenia w manewrowaniu okrętem ? w chwili strzału musi się poruszać z prędkością mniejszą niż prędkość początkowa torpedy i nie może w tym czasie zmieniać kursu.

I na koniec kilka ciekawostek.

Ostatni atak torpedowy przeprowadzony został w czasie Wojny o Falklandy-Malwiny. 2 maja 1982 roku brytyjski atomowy okręt podwodny HMS Conqueror zaatakował argentyński krążownik lekki ARA General Belgrano trzema konwencjonalnymi torpedami Mk 8 mod 4 wywodzącymi się z II Wojny Światowej. Dwie z nich trafiły w okręt zatapiając go. (ARA General Belgrano był także pierwszym okrętem zatopionym przez atomowy okręt podwodny).

Zdjęcie przedstawiające montaż wyrzutni torpedowych na U-164 (2 lipca 1941)


Zdjęcie przedstawiające dziobowy przedział torpedowy U-80, w którym w miejscu dwóch dolnych wyrzutni torpedowych zamontowano dwa zasobniki na rezerwowe torpedy.


Na poniższym zdjęciu na kadłubie torpedy widać otwory w które wchodziły język spustowy wyrzutni uruchamiający silnik torpedy oraz urządzenia ustawiające kąt i głębokość biegu (odpowiednio podłużne wgłębienie i obok dwa małe otwory tuż powyżej głowy pana stojącego na drugim planie po prawej stronie).



Źródła i materiały dotyczące torped i wyrzutni torpedowych:
http://en.wikipedia.org/wiki/Torpedo_tube
http://www.hnsa.org/doc/index.htm#torp
http://www.hnsa.org/doc/torpedo/index.htm
http://www.hnsa.org/doc/torpedomk37/index.htm
http://www.hnsa.org/doc/schwartzkopff/plates1.htm
http://www.maritime.org/fleetsub/tubes/ ... htm#pg144a
http://uboatarchive.net/U-570BritishReport.htm
http://u-historia.com/uhistoria/tecnico ... a/proa.htm
http://www.gwpda.org/naval/w0100000.htm

http://www.rnsubmus.co.uk/alliance/fortorptubes.htm
http://www.fischer-tropsch.org/
http://www.pt-boat.com/torpedo/torpedo.html
http://ibiblio.org/hyperwar/USN/rep/Mid ... index.html
http://www.eugeneleeslover.com/USNAVY/CHAPTER-12-F.html
http://www.njnm.com/subtour/fwdtorp.htm
http://www.globalsecurity.org/military/ ... 13_ch5.pdf
http://de.academic.ru/dic.nsf/dewiki/1403745

http://www.fas.org/man/dod-101/sys/ship/weaps/mk-32.htm
http://www.militaryphotos.net/forums/sh ... p?t=166971
http://everything2.com/title/Torpedo+Tube
http://www.pt-boat.com/torpedotube/torpedotube.html
http://www.dreadnoughtproject.org/tech/ ... pedoes.php